Odsetki stanowią świadczenie uboczne mające na celu wynagrodzić korzystanie przez osobę trzecią przez określony czas z pieniędzy właściciela lub zrekompensować niespełnienie wymagalnego świadczenia pieniężnego. Z tego punktu widzenia wyróżniamy odsetki kapitałowe oraz odsetki za opóźnienie.
W obecnym stanie prawnym, a ściślej od 1.01.2016 r., wyróżniamy następujące rodzaje odsetek (w nawiasach podane aktualnie obowiązujące stawki procentowe):
-odsetki umowne (kapitałowe lub za opóźnienie, jednakże niemogące przekraczać odpowiednich wartości odsetek maksymalnych)
-ustawowe (kapitałowe) - 5 %
-maksymalne (kapitałowe) - 10 %
-ustawowe za opóźnienie – 7 %
-maksymalne za opóźnienie - 14 %
-ustawowe za opóźnienie w transakcjach handlowych- 9,5 %.
Ogólną podstawę roszczenia odsetkowego stanowi art. 359 kc:
§ 1. Odsetki od sumy pieniężnej należą się tylko wtedy, gdy to wynika z czynności prawnej albo z ustawy, z orzeczenia sądu lub z decyzji innego właściwego organu.
§ 2. Jeżeli wysokość odsetek nie jest w inny sposób określona, należą się odsetki ustawowe
w wysokości równej sumie stopy referencyjnej Narodowego Banku Polskiego i 3,5 punktów procentowych.
§ 21. Maksymalna wysokość odsetek wynikających z czynności prawnej nie może w stosunku rocznym przekraczać dwukrotności wysokości odsetek ustawowych (odsetki maksymalne).
§ 22. Jeżeli wysokość odsetek wynikających z czynności prawnej przekracza wysokość odsetek maksymalnych, należą się odsetki maksymalne.
§ 23. Postanowienia umowne nie mogą wyłączać ani ograniczać przepisów o odsetkach maksymalnych, także w razie dokonania wyboru prawa obcego. W takim przypadku stosuje się przepisy ustawy.
(…)
Odsetki kapitałowe z reguły wynikają z umowy między zainteresowanymi. Odsetki za opóźnienie mogą wynikać zarówno z umowy, jak i z ustawy. Sens wprowadzania oddzielnego zapisu statuującego umowną wysokość odsetek za opóźnienie istnieje jedynie wtedy, gdy wartość ta ma być wyższa niż wysokość odsetek ustawowych za opóźnienie (ale nie większa niż 14 proc. w skali roku- wysokość odsetek maksymalnych za opóźnienie). Jeśli odsetki umowne za opóźnienie przekraczają wartość odsetek maksymalnych, należą się wyłącznie odsetki maksymalne, albowiem postanowienia umowne nie mogą wyłączać ani ograniczać przepisów o odsetkach maksymalnych za opóźnienie, także w przypadku dokonania wyboru prawa obcego. W takim przypadku stosuje się przepisy kc.
Przykład: W umowie pożyczki na kwotę 10.000 zł zawartej między pożyczkodawcą
X a pożyczkobiorcą Y w dniu 1 stycznia 2017 r. (niebędącej transakcją handlową w rozumieniu przepisów ustawy o terminach zapłaty w transakcjach handlowych) zastrzeżono termin zwrotu pożyczki na dzień 20 lipca 2017 r. Umówiono się jednocześnie, że pożyczka ma być zwrócona wraz z odsetkami za okres korzystania z kapitału (1.01.2017 r. - 20.07.2017 r.). Y zwrócił kwotę 10.000 zł w dniu 30 lipca 2017 r. W tej sytuacji X może żądać odsetek ustawowych kapitałowych (5 %) za okres korzystania z kapitału, albowiem umowa pożyczki nie wprowadzała autonomicznej wartości odsetek kapitałowych, a także odsetek ustawowych za opóźnienie za okres od 21.07.2017 r. do dnia 30.07.2017 r. liczonych od kwoty 10.000 zł.
Odsetki za opóźnienie są niezależne od istnienia i wysokości szkody wynikłej ze zwłoki
w spełnieniu świadczenia pieniężnego. Wystarczy sam fakt opóźnienia, by móc skutecznie ich dochodzić niezależnie od przyczyny tegoż opóźnienia. W razie zwłoki dłużnika wierzyciel może nadto żądać naprawienia szkody na zasadach ogólnych.
W wypadku, gdy przedmiotem umowy jest odpłatna dostawa towaru lub odpłatne świadczenie usługi, jeżeli strony zawierają ją w związku z wykonywaną działalnością, zaś wyłącznymi stronami tej umowy są:
1) przedsiębiorcy w rozumieniu przepisów art. 4 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz.U. z 2015 r. poz. 584, z późn. zm.2));
2) podmioty prowadzące działalność, o której mowa w art. 3 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej;
3) podmioty, o których mowa w art. 3 ust. 1 ustawy z dnia 29 stycznia 2004 r. - Prawo zamówień publicznych (Dz.U. z 2015 r. poz. 2164);
4)osoby wykonujące wolny zawód;
5)oddziały i przedstawicielstwa przedsiębiorców zagranicznych;
6)zagraniczni przedsiębiorcy, o których mowa w art. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o zasadach prowadzenia na terytorium Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej działalności gospodarczej w zakresie drobnej wytwórczości przez zagraniczne osoby prawne i fizyczne (Dz.U. z 1989 r. poz. 148, z późn.zm.), prowadzący przedsiębiorstwa na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej;
7) przedsiębiorcy z państw członkowskich Unii Europejskiej, państw członkowskich Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) - stron umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym lub Konfederacji Szwajcarskiej
możliwe jest w razie opóźnienia i bez oddzielnego wzywania naliczanie ustawowych odsetek za opóźnienie w transakcjach handlowych na warunkach określonych ustawą o terminach zapłaty w transakcjach handlowych (Dz. U. z 2016 r., poz. 684 tekst jednolity). Warunkiem
w każdym wypadku jest spełnienie swojego świadczenia przez wierzyciela. Przy czym, nie ma żadnych przeszkód , by strony układające stosunek prawny, założyły wyższą wysokość odsetek za opóźnienie, byle nie przekroczyły wartości maksymalnej, o której mowa w art. 481 § 21 kc).
W razie dochodzenia odsetek na drodze sądowej nie wliczamy ich do wartości przedmiotu sporu. Wyjątek stanowi sytuacja, gdy przedmiotem żądania wywiedzionego w pozwie są wyłącznie odsetki lub gdy powód skapitalizował odsetki przed wniesieniem pozwu (tj. doliczył je do dłużnej sumy).
Odsetek od zaległych odsetek można dochodzić dopiero od chwili wytoczenia o nie powództwa, chyba że po powstaniu zaległości strony zgodziły się na doliczenie zaległych odsetek do dłużnej sumy. Nie tyczy się to jednak pożyczek długoterminowych udzielanych przez instytucje kredytowe.