Instytucja zadośćuczynienia z tytułu krzywdy wywołanej śmiercią najbliższego członka rodziny z art. 446 § 4 k.c. jest stosunkowo „młodą" instytucją prawa odszkodowawczego, wprowadzoną do polskiego systemu prawa cywilnego ustawą z dnia 13 maja 2008 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny i niektórych innych ustaw.
Podstawowe cechy zadośćuczynienia:
1. Jest to świadczenie jednorazowe, bowiem przy jego określaniu należy uwzględnić wszystkie elementy krzywdy łącznie z tymi, które mogą ujawnić się w przyszłości.
2. Głównym charakterem zadośćuczynienia jest złagodzenie ogółu cierpień po utracie osoby najbliższej, gdyż jego celem jest wyrównanie uszczerbków o charakterze niematerialnym związanych z doznaną krzywdą. Istota szkody niemajątkowej wiąże się z naruszeniem czysto subiektywnych przeżyć człowieka. Sama krzywda polega na ujemnych przeżyciach poszkodowanego związanych z cierpieniem fizycznym, psychicznym i moralnym. Przy określaniu zadośćuczynienia należy uwzględnić wszystkie elementy krzywdy łącznie z tymi, które mogą ujawnić się w przyszłości, dlatego też osobiste cechy każdego z uprawnionych oraz ich indywidualna sytuacja życiowa wpływa na sposób przeżywania śmierci osoby najbliższej.
3. Jest to świadczenie osobiste, tzn. przynależne wyłącznie uprawnionemu najbliższemu członkowi rodziny zmarłego poszkodowanego. Orzecznictwo wskazuje również, iż definiując pojęcie rodziny należy mieć na względzie faktyczny układ stosunków rodzinnych, a nie formalną kolejność pokrewieństwa (wyrok SN z dnia 18 listopada 1961 roku, sygn. akt II CR 325/61 ). Należy więc wskazać, iż w zależności od sytuacji faktycznej (wzajemnych relacji i układu stosunków rodzinnych, wzajemnej bliskości i wspólności osobistej i gospodarczej, fakt wspólnego zamieszkiwania niewątpliwie również będzie w konkretnej sytuacji brany pod uwagę) krąg uprawnionych do zadośćuczynienia może obejmować szerokie grono osób, m.in. : małżonka, dzieci wspólne, dzieci drugiego małżonka, dzieci przysposobione, dzieci wychowywane w ramach rodziny zastępczej, wnuki, wstępnych, rodzeństwo i innych krewnych , powinowatych (np. teść, teściowa, szwagier, szwagierka, bratowa), jak również może obejmować konkubenta oraz jego krewnych
(wyrok SN z dnia 13 kwietnia 2005, sygn. IV CK 648/04 ).
4. Jest to świadczenie pieniężne.
5. Jest to świadczenie fakultatywne, tzn. uznaniowe, bowiem sądowi orzekającemu pozostawia się swobodę w przyznaniu i określeniu jego wysokości.
Zadośćuczynienie przysługuje najbliższym członkom rodziny począwszy od 3 sierpnia 2008 r., co do zdarzeń zaistniałych przed tą datą nie można zastosować art. 446 § 4 kc. W tego typu przypadkach istnieje możliwość dochodzenia roszczeń na podstawie art. 448 w zw. z art. 24 k. c. Wypowiedział się o tym Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 22 października 2010 r. (sygn. akt III CZP 76/10), w której sąd jednoznacznie stwierdził, iż „Najbliższemu członkowi rodziny zmarłego przysługuje na podstawie art. 448 k.c. w związku z art. 24 § 1 k.c. zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę, gdy śmierć nastąpiła na skutek deliktu, który miał miejsce przed dniem 3 sierpnia 2008 r." Stanowisko to zostało potwierdzone uchwałą Sądu Najwyższego (sygnatura akt: III CZP 32/11).
Co niezmiernie istotne, a o czym wspominałem w poprzednim wpisie, w wypadku, gdy śmierć osoby bliskiej nastąpiła w wyniku popełnienia przestępstwa przez kierującego pojazdem mechanicznym, można domagać się zadośćuczynienia, jeśli wypadek miał miejsce w sierpniu 1997 r. lub później.